1. Hào quang của nano

Vật liệu nano được định nghĩa cơ bản là các vật liệu có 1 trong 3 kích thước của nó nằm trong thước đo nanomet (1-100 nm). Vật liệu nano đã đóng góp tích cực cho nhiều lĩnh vực khác nhau. Những sản phẩm có thành phần nano nhiều không kể xiết, từ sơn quét nhà, vỏ bao ketchup, kem chống nắng, mắt kính [1]… Các nghiên cứu về ứng dụng của vật liệu nano ở các lĩnh vực y dược, nông nghiệp, thực phẩm bùng nổ, số bài báo khoa học tăng chóng mặt trong thời gian ngắn (hình 1).

2. Hai mặt của 1 đồng tiền

Tuy nhiên, trong lúc mọi người đang hân hoan về ứng dụng của vật liệu nano. Các nhà khoa học lúc đấy đặt ra câu hỏi trong đầu: liệu vật liệu nano có an toàn không, nhất là việc hiện diện của nó ở khắp nơi. 1 nguyên tắc bất di bất dịch của độc chất học là: “tất cả mọi thứ đều độc hoặc không độc, chính nồng độ và đường dùng của nó quyết định điều đó”. Ví dụ: nước – 1 chất tưởng chừng cần thiết và vô hại, nhưng nếu ta uống 1.5-2 L mỗi ngày là tốt cho sức khỏe; 1 người uống 10 L nước là … chết sặc! Ngoài ra bản chất vật liệu nano rất khác với vật liệu cùng loại kích cỡ lớn: kích thước, hình dạng, coating … . Vì thế, khoa học gia Âu Mỹ đã bắt đầu điều tra về tính an toàn của chúng.

Nghiên cứu được coi là hồi chuông mở đầu về độc tính nano có thể nói tới Poland et al trên Nature Nanotechnology 2008. Họ cho thấy carbon nanotube (sợi nano carbon) đường kính 50 nm dài 100 micromet tạo ra khối u ở mô cơ hoành tương tự sợi abestos, tuy nhiên sợi carbon rối đường kính 15nm thì không. Nguyên nhân là sợi carbon dài làm cho đại thực bào không tiêu được, trong quá trình gọi là ‘thực bào chán nản’ (frustrated phagocytosis) (hình 2)[2]. Nhiều nghiên cứu sau đấy cũng cố thêm cho luận điểm 1 số sợi nano gây ra ung thư ở chuột giống với Abestos [5]!

Phụ lục: Abestos chính là ami-ăng trong tiếng việt, trước dùng làm bê tông, gạch … Ami-ăng là 1 chất gây ung thư phổi điển hình, việc sử dụng Ami-ăng trong xây dựng đã bị cấm từ lâu ở các nước ‘chết nhát’ như Anh, Úc, EU [3,4]).

Sau đấy, các nước ‘chết nhát’ trên hiểu rằng họ không thể ngó lơ trước mặt tối của ánh hào quang nano được. Họ liên tục ủng hộ cấp tiền cho các nghiên cứu về độc tính nano. GS Peter de Witte là 1 trong những người được cấp funding lớn [6], 1 hôm ông ta tuyển được 1 anh chàng DS trẻ tuổi đầy năng lượng từ VN qua. Ông ấy mời anh ta vào phòng: “Hùng, trong lab tôi, bạn là người có kiến thức về dược lý và độc tính nhiều nhất, tôi sẽ rất vui nếu bạn tiếp nhận đề tài để nghiên cứu độc tính/an toàn của 12 chất nano kim loại và phi kim của EU”. Cảm ơn GS đã bọc mệnh lệnh của mình ngọt như mía lùi, ngọt hơn cả vỏ bọc của các tiểu phân nano. Từ đấy, các nghiên cứu độc tính nano từ các nước nổ ra ào ạt (hình 3)

3. Nano bạc, vàng hay bất cứ thứ gì: đặc điểm và thử nghiệm?

Quay lại chủ đề về nano bạc. Như mình đã nói, chưa có nghiên cứu nào dùng nano bạc trị nCoV, SARS hay MERS. Thử tìm tác dụng của nano bạc trị corona thì ra 3 kết quả. Thấy 1 nghiên cứu dùng nano graphene-bạc có tác dụng trên feline corona (corona mèo ?). Khoan hãy nói về đặc điểm của graphene-bạc này. Đây là nghiên cứu trên tế bào, còn lâu mới nói tới kết quả trên người [7] (hình 3).
Còn về độc tính của nano bạc, chỉ cần bỏ vào pubmed (database các nghiên cứu của Mỹ), thì ra hơn 2855 kết quả, có cả độc tính vào vết thương hở, hô hấp, tiêu hóa (hình 3).

Giữa 3 và 2855, con số nào lớn hơn, k cần phải là DS, BS, TS cũng thấy rõ.
Ngoài ra việc chế tạo tiểu phân nano không bao giờ là câu chuyện dễ dàng, nhất là về độ phân tán, kích thước của nó. Thường người ta sẽ đo độ phân tán kích thước để xác định độ ‘purity’ của tiểu phân [6] (hình 1). 1 người ít kinh nghiệm cố tạo tiểu phân 30 nm có thể tạo ra nhiều tiểu phân 60 và 3 nm là bình thường.
Tiểu phân nano kim loại kích thước bé có thể tương tác với các thành phần trong cơ thể tạo ra nhiều gốc oxy hóa, nó lại đi lại khắp nơi rất dễ dàng, khả năng gắn vào khoảng hở của DNA (intercalation) [8]. Bất cứ cái gì mà đụng chạm tới DNA đều có khả năng gây ung thư. Ví dụ: tia UV thay đổi nucleotide DNA, tiếp xúc nhiều gây ung thư da.☠️?
Ngoài ra tiểu phân nano không chế tạo tốt hoàn toàn có thể kết tụ. Khi kết tụ thì kích thước của chúng thay đổi, từ nano có thể chuyển lên micro. Không loại trừ khả năng chúng tương tác với đại thực bào và tạo ra quá trình ‘thực bào chán nản’ là nguyên nhân dẫn đễn khối u như trường hợp của sợi carbon ở trên.
Tất nhiên là những phân tích trên đều dựa vào lý lẽ là từng tiểu phân nano cụ thể (kích thước, nồng độ, cách bào chế …), mình không vơ đũa cả nắm tất cả nano bạc. Có điều, việc nano bạc trị coronavirus (cụ thể Covid-19) chưa được ai chứng minh là sự thật, trong khi khả năng gây độc cho người là có. Thậm chí nếu người tạo ra tiểu phân nano không tốt thì càng làm nó độc hơn. Rõ ràng bài toán lợi ích – rủi ro ở đây nghiêng về bên nào, mọi người đã có câu trả lời.
Mấy hôm trước mình còn thấy có tiệm bánh kẹo bảo là bỏ nano bạc vào để diệt khuẩn, ăn chocolate trị nCoV! 1 trường ĐH nói là chế tạo được nano bạc, hãy hỏi họ bộ câu hỏi mà mình soạn hôm trước, nhớ là thật cụ thể; còn 1 tiệm bánh kẹo mà nói chế được nano bạc có chất lượng!? Vậy mà có người tin mới tài (hình 2, 4)!

4. Chúng ta nên làm gì?

FDA (cơ quan quản lý thực phẩm và thuốc của Mỹ) không khuyến cáo dùng nano bạc đường uống, vì họ cũng không thể biết hết tác dụng của nano bạc trong cơ thể, dù là kích cỡ nào [9].
Mình viết bài này không phải là chọc ngoáy ai cả, hy vọng tạo được lời cảnh tỉnh:
– Công ty bán hàng: đừng vì lợi nhuận mà làm mất hình ảnh. Tuy nhiên mong họ sẽ rút lui là rất khó, liên quan tới tiền mà.
– Tuy là người VN là dân tộc ‘anh hùng’, nhưng chúng ta chỉ muốn ‘anh hùng’ trong thời chiến, trong chống lũ lụt, thiên tai… Còn về sức khỏe, hãy cảnh giác tự bảo vệ mình. Dù nước VN có chậm phát triển hơn Âu Mỹ, nhưng sức khỏe và sinh mạng của con người mọi dân tộc là đáng quý như nhau.
– Thay vì trông đợi vào các cơ quan chức năng và cơ quan truyền thông, chính mọi người hãy hành động, hãy share những kiến thức đúng từ nguồn tin cậy để giúp cho chính bạn bè và gia đình của mình không bị tiền mất, tật mang

TS.DS.Phạm Đức Hùng
BV Nhi Cincinnati